Anti-usury Act – revolutionary changes: Consumer protection or the end of loan companies?

Extremely far-reaching changes for the lending sector are envisaged by the latest draft law on amending certain laws on counteracting usury (the "Draft"). The Project was approved by the Council of Ministers on 30 November and will be immediately sent to the Sejm. It envisages that the majority of the provisions will come into force six months after the date of its publication, and in relation to some of the changes concerning consumer credit even sooner - the vacatio legis in this context is only 30 days.

Ustawa antylichwiarska – rewolucyjne zmiany: Ochrona konsumentów czy koniec firm pożyczkowych?

Niezwykle daleko idące zmiany dla sektora pożyczkowego przewiduje najnowszy projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw o przeciwdziałaniu lichwie („Projekt”). Projekt 30 listopada został przyjęty przez Radę Ministrów i zostanie niezwłocznie skierowany do Sejmu. Przewiduje on wejście w życie w przypadku większości przepisów po pół roku od daty jego opublikowania, a w odniesieniu do części zmian dotyczących kredytu konsumenckiego nawet szybciej - vacatio legis wynosi w tym kontekście tylko 30 dni. Poniżej przedstawiamy główne założenia Projektu.

Definicja kosztów pozaodsetkowych

Do Kodeksu cywilnego zostanie dodana ustawowa definicja kosztów pozaodsetkowych. Przez koszty pozaodsetkowe związane z zawarciem umowy pożyczki należy rozumieć wynikające z tej lub innej umowy:

• marże, prowizje lub opłaty związane z przygotowaniem umowy pożyczki, udzieleniem pożyczki lub jej obsługą, albo koszty o podobnym charakterze,
• opłaty związane z odroczeniem terminu spłaty pożyczki, jej nieterminową spłatą, albo koszty o podobnym charakterze,
• koszty usług dodatkowych, w szczególności ubezpieczeń, kosztów związanych z ustanowieniem zabezpieczenia pożyczki, kosztów pozyskiwania informacji dotyczących biorącego pożyczkę, w przypadku gdy ich poniesienie jest niezbędne do zawarcia umowy.

W przypadku, gdy pożyczkodawca reprezentowany jest przy zawieraniu umowy przez agenta lub innego przedstawiciela, wynagrodzenie owego agenta lub pośrednika związane z zawieraniem umowy pożyczki zaliczane jest również do kosztów pozaodsetkowych.

Do kosztów pozaodsetkowych nie będą zaliczane opłaty notarialne oraz daniny o charakterze publicznoprawnym, ponoszone przez strony w związku z zawarciem umowy.

Maksymalna wysokość kosztów pozaodsetkowych

Stosowanie do obowiązujących przepisów art. 36a Ustawy o Kredycie Konsumenckim wszystkie koszty pozaodsetkowe nie mogą wynosić więcej niż 55% kwoty kredytu (w pierwszym roku) i więcej niż 30% kwoty kredytu (w każdym kolejnym roku) oraz – równocześnie – w całym okresie kredytowania nie mogą przekraczać 100% wartości kredytu. W Projekcie przewidziano obniżenie limitu pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego w całym okresie kredytowania z obecnych 100 % kwoty kredytu – do wysokości 45 % tej kwoty.

Regulacja dotycząca kredytu konsumenckiego (czyli odnosząca się co do zasady do umów o kredyt zawartych z konsumentem w wysokości nie większej niż 255.550 zł) jest dotychczas jedyną, w której ustawodawca określił maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów. 

Brak stosownych regulacji w tym przedmiocie w odniesieniu do umów pożyczki, innych aniżeli umowa o kredyt konsumencki, zdecydowano się uzupełnić w ramach Projektu. Do Kodeksu cywilnego, w zakresie umów zawieranych z konsumentami, wprowadzone zostanie ograniczenie pozaodsetkowych kosztów w całym okresie spłaty pożyczki, które nie będą mogły być wyższe aniżeli 25 % całkowitej kwoty danej pożyczki. Jeżeli koszty pozaodsetkowe przekraczać będą tą wartość, należeć się będą maksymalne koszty pozaodsetkowe. 

W praktyce oznacza to wprowadzenie limitu kosztów pozaodsetkowych w wysokości: 

• 45% całkowitej kwoty kredytu, w przypadku pożyczek udzielonych konsumentom do kwoty 255.550 zł (wtedy zastosowanie mieć będzie Ustawa o Kredycie Konsumenckim); oraz
• 25% całkowitej kwoty pożyczki, w przypadku pożyczki udzielanej konsumentom powyżej 255.550 zł (wtedy nie będzie obowiązywać regulacja Ustawy o Kredycie Konsumenckim). 

Oznacza to wprowadzenie kolejnych przepisów różnicujących poszczególne kategorie konsumentów i utrudniające samym konsumentom ustalenie, które regulacje i w jakim zakresie mają do nich zastosowanie. 

Projekt przewiduje także ograniczenia maksymalnej wartości zabezpieczenia pożyczki zawartej z konsumentem (w umowie powyżej 255.550 zł) do kwoty odpowiadającej sumie pożyczki powiększonej o odsetki maksymalne za okres finansowania oraz odsetek maksymalnych za opóźnienie za okres 6 miesięcy (przepisu nie stosuje się do hipoteki i zastawu rejestrowego). 

Badanie zdolności kredytowej w ustawie o kredycie konsumenckim

Do tej pory firmy pożyczkowe, w przeciwieństwie do banków, były zobowiązane do badania zdolności kredytowej konsumenta, ale nie były zależne od jej wyników (przykładowo mogły udzielić pożyczki nawet jeżeli wynik oceny zdolności kredytowej nie był do końca satysfakcjonujący; bank zaś w takiej sytuacji kredytu nie może udzielić). Projektodawca również w tym zakresie proponuje istotną zmianę poprzez nałożenie na firmy pożyczkowe obowiązku uzależniania możliwości udzielenia kredytu konsumenckiego od pozytywnej oceny zdolności kredytowej konsumenta. 

Zakaz zbycia wierzytelności i ograniczenie dochodzenia wierzytelności przez firmy pożyczkowe

W przypadku: 

• naruszenia obowiązku uzależnienia udzielenia kredytu konsumenckiego od pozytywnej oceny zdolności kredytowej konsumenta; lub 
• gdy z dokumentów wynikało, że konsument miał w chwili zaciągania nowego kredytu zaległości w spłacie innego zobowiązania wynoszące powyżej 6 miesięcy;

projektodawca wprowadza dwie bardzo ważkie sankcje: 

• zakaz obrotu wierzytelnościami wynikającymi z takiej umowy o kredyt konsumencki;
• zakaz dochodzenia wierzytelności do czasu spłaty wcześniej zaciągniętych zobowiązań (lub ich wygaśnięcia), przy czym oczekiwanie nie wstrzymuje biegu terminu przedawnienia. 

Regulacja taka, jak deklarują jej autorzy, ma na celu przeciwdziałanie negatywnemu zjawisku tzw. rolowania kredytu - chodzi o sytuacje, gdy konsumentowi, który zaciągnął już kredyt, oferuje się zawarcie kolejnej umowy kredytu, co w rezultacie prowadzi do tego, że klient wpada w spiralę długów. 

Powyższe zasady (punkt III i IV) nie dotyczą działalności banków i SKOKów (na gruncie Prawa bankowego, banki i SKOKi są już teraz obowiązanie do uzależnienia udzielenia kredytu od oceny zdolności kredytowej; nie występują tam jednak podobne sankcje jak te opisane powyżej w punkcie IV). 

Instytucje pożyczkowe tylko jako spółki akcyjne

Projekt przewiduje także, że instytucja pożyczkowa będzie mogła prowadzić działalność wyłącznie w formie spółki akcyjnej (obecnie może to być także spółka z o.o.), zaś minimalny kapitał zakładowy takiej instytucji powinien wynosić 1 000 000 zł (a nie, jak dotąd, 200 000 zł). Firmy pożyczkowe będą miały czas do 31 grudnia 2022 r. na wdrożenie tego rozwiązania. 

Nadzór KNF nad instytucjami pożyczkowymi

Do najistotniejszych zmian o charakterze systemowym należy wprowadzenie do Ustawy o Kredycie Konsumenckim nadzoru Komisji Nadzoru Finansowego („KNF”) nad instytucjami pożyczkowymi. Projekt zawiera uregulowanie sprawowania nadzoru przez KNF, zasad finansowania tego nadzoru, a także szczegółowych obowiązków instytucji pożyczkowych względem KNF, jak również instrumentów prawnych przyznanych KNF, pozwalających na skuteczną realizację ustawowych zadań. Nadzorowi podlegać będzie działalność gospodarcza prowadzona przez instytucje pożyczkowe w zakresie udzielania kredytu konsumenckiego. Obowiązki instytucji pożyczkowych względem KNF mają charakter głównie sprawozdawczy (kwartalny i roczny). Wśród informacji podlegającym przekazaniu do KNF wskazane zostały między innymi: 

• liczba, wartość, struktura terminowa i walutowa oraz opóźnienia w spłatach udzielanych kredytów; 
• liczba klientów, którym udzielono kredytu konsumenckiego;
• łączne przychody uzyskane z działalności w zakresie udzielania kredytu konsumenckiego z wyodrębnieniem przychodów uzyskanych w związku z kosztami pozaodsetkowymi kredytu; oraz 
• bilans, ze wskazaniem źródeł finansowania działalności w zakresie udzielania kredytu konsumenckiego.

Wolumen przekazywanych do organu nadzoru informacji jest dość obszerny i z pewnością będzie wymagał przebudowania wewnętrznych systemów w instytucjach pożyczkowych. 

W razie stwierdzenia naruszenia przepisów ustawy, KNF będzie mogła podjąć szereg działań. Do najsurowszych należy zaliczyć między innymi możliwość: 

• nałożenia na podmiot kary w wysokości do 15.000.000 zł;
• nałożenia bezpośrednio na członka zarządu kary w wysokości do 150.000 zł; lub
• wykreślenia danego podmiotu z rejestru instytucji pożyczkowych. 

Wprowadzenie nadzoru na instytucjami pożyczkowymi będzie się także wiązało z koniecznością łożenia przez nie na pokrycie kosztów nadzoru KNF – w wysokości 0,5% sumy przychodów z działalności kredytowej, nie mniej niż 5.000 EUR. 

Zakaz finansowania się instytucji pożyczkowych ze środków zewnętrznych

Projekt przewiduje także zakaz finansowania się instytucji pożyczkowych z działalności polegającej na gromadzeniu środków pieniężnych innych osób, w tym z emisji obligacji lub innych instrumentów dłużnych oraz ze źródeł nieudokumentowanych. Firmy pożyczkowe nieposiadające własnego zaplecza finansowego, wsparcia spółki matki lub bankowego z pewnością zostaną dotknięte planowaną zmianą.

Ochrona konsumenta czy gwóźdź do trumny dla pożyczkodawców?

Podsumowując opisane zmiany należy zauważyć, że mają one charakter niezwykle daleko idący. Jeżeli wejdą one w życie w zapowiadanym kształcie, to ich charakter należy określić jako „rewolucyjny”. 

Jak wskazuje projektodawca, głównym celem Projektu jest ochrona konsumentów. Czy konsumentom przysłuży się uzależnienie udzielenia pożyczki od wiążącej oceny zdolności kredytowej? Czy nie spowoduje to przejścia tych z konsumentów, którzy nie otrzymają pożyczki, do szarej strefy?

Trzeba powiedzieć, że większość z dotychczasowych zmian w tej materii niezbyt skutecznie poprawiała pozycję konsumentów, za to zasadniczo utrudniła funkcjonowanie firm pożyczkowych, zwiększając ich koszty finansowania, które na koniec i tak ponoszą konsumenci. Czy będzie tak i tym razem? Być może opisane powyżej zmiany są tak daleko idące, że sprawią, że działalność pożyczkowa przestanie być opłacalna? Czy w takim razie nowy kształt przepisów doprowadzi to do wypchnięcia przynajmniej niektórych pożyczkodawców do szarej strefy lub zmusi ich do zakończenia działalności?

Na razie musimy poczekać na finalny kształt Projektu, który będzie wynikiem dalszych prac legislacyjnych, bowiem Projekt niebawem ma zostać skierowany do Sejmu.